فرصت‌های راه‌اندازی کسب‌وکارهای کارآفرینانه خدماتی (مورد مطالعه: شهرستان مسجدسلیمان)

مقدّمه

نظر به اینکه کارآفرینی، موتور و نیروی محرک رشد اقتصادی در جامعه است؛ در سال‌های اخیر توجه به کارآفرینی، شناسایی و انتخاب فرصت‌های مناسب برای ایجاد کسب و کار جدید اهمیت بسیاری یافته است؛ چراکه فرصت‌های کارآفرینی با رشد اقتصادی رابطه مثبتی دارند (بیرانوند و همکاران، 2019؛ مهدی زاده و همکاران، 2021؛ شیری و همکاران، 2012). توسعه کارآفرینی درگرو عوامل زیادی است که بی‌شک در میان این عوامل شناسایی فرصت‌های کارآفرینانه از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است (خوش‌مرام و همکاران، 2017)؛ زیرا تشخیص فرصت اصلی‌ترین و اولین گام در فرایند کارآفرینی به شمار می‌رود و بدون شناسایی فرصت عملاً کارآفرینی معنایی نخواهد داشت (خوش‌مرام، 1395). تشخیص فرصت به‌عنوان توانایی شناسایی ایده خوب و انتقال آن به کسب‌وکار به‌گونه‌ای که ارزش افزوده و درآمد تولید کند، تعریف شده است (کوربت[1]، 2007). تشخیص فرصت‌های کارآفرینی گام مهمی در ایجاد و راه‌اندازی کسب‌وکارهای جدید به شمار می‌رود (بارینگر[2]، 2006)؛ بنابراین، از بیان آنچه گذشت می‌توان به این نتیجه دست‌یافت که شناخت فرصت‌ها یکی از بزرگ‌ترین عوامل توسعه کارآفرینی به‌شمار می‌رود (هاشم‌زهی و همکاران، 2013) و به‌عبارت دیگر، می‌توان گفت کارآفرینی کشف فرصت‌ها است (هانسن[3]، 2011).

امروزه چالش اشتغال یا موضوع کار و بیکاری نه‌تنها یکی از مهم‌ترین مسائل اجتماعی روز کشور به شمار می‌آید؛ بلکه با میزان رشد جمعیت در چند دهه گذشته می‌توان آن را از مهم‌ترین چالش‌های اجتماعی- اقتصادی در چند دهه آینده به‌حساب آورد (شیری، 1401 الف؛ شیری، 1401 ب؛ موحدی و چرختابیان، 1392). به‌گونه‌ای که امروزه یکی از دغدغه‌های اصلی سیاست‌مداران و برنامه‌ریزان نهادهای دولتی و آموزشی موضوع بیکاری و راهکارهای اشتغال‌زایی در جامعه ایران است (خوش‌مرام و همکاران، 2020؛ شیری، 2021؛ شیری و همکاران، 2022؛ شیری و همکاران، 2017 الف و ب). در این راستا، شهرستان مسجدسلیمان علی‌رغم برخورداری از چاه‌های نفت و گاز فعال و ذخایر ارزشمند و داشتن ظرفیت بالقوه برای اشتغال، از مناطق محروم کشور بوده و جوانان آن با مشکل بیکاری روبرو هستند (کاشانی، 1395). به‌گونه‌ای که بیشترین نرخ بیکاری را در استان خوزستان- به‌عنوان دومین استان بیکار کشور- دارد (گزارش مرکز آمار ایران، 1395). همچنین با درنظرگرفتن نسبت جمعیت شهرستان‌های استان خوزستان، شهرستان مسجدسلیمان بیش‌ترین میزان مهاجرفرستی را دارد که اصلی‌ترین دلیل مهاجرت جمعیت فعال این شهرستان، جستجوی شغل و فرصت اشتغال در دیگر استان‌های کشور است (وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی ایران، 1396).

دلیل این امر می‌تواند فرهنگ نادرست کار در استان خوزستان در جهت جذب نیروی انسانی در صنایع نفت و گاز یا صنایع وابسته و تمایل به جذب در مشاغل دولتی و نیز عدم تمایل به کسب‌وکار در بخش خصوصی باشد (وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی ایران، 1396). این امر موجب شده در شهرستان مسجدسلیمان باوجود فرصت‌ها و پتانسیل‌های بی‌شماری که وجود دارد، عده زیادی از مردم در فقر و محرومیت به سر برند؛ بنابراین انتظار می‌رود شناسایی فرصت‌های راه‌اندازی کسب‌وکارهای کارآفرینانه در شهرستان مسجدسلیمان بتواند بستر مناسبی را برای اشتغال بخش وسیعی از مردم این منطقه فراهم آورد. در این راستا، مطالعات مختلفی در خصوص تأثیر عوامل گوناگون بر تشخیص فرصت‌های کارآفرینی انجام شده است و هر یک از این مطالعات به تأثیر یک یا چند عامل اشاره نموده‌اند که در مجموع نتایج این مطالعات بیانگر آن است که فرد باید دارای گستره‌ای از ویژگی‌های خاص باشد تا بتواند فرصتی را تشخیص دهد؛ بنابراین اگرچه تلاش برای ارتقای قابلیت تشخیص فرصت‌های کارآفرینی در بین اهالی شهرستان مسجدسلیمان می‌تواند یکی از راه‌حل‌های برون‌رفت از مشکلات موجود باشد، اما می‌توان راه‌حل ساده‌تر و سهل‌الوصول‌تری را نیز مطرح نمود؛ و آن عبارت از بهره‌گیری از دیدگاه‌ها و نظرات متخصصان، کارآفرینان و خبرگان منطقه در راستای شناسایی فرصت‌های موجود در شهرستان مسجدسلیمان است.

     افزون بر این، نظر به اینکه کسب‌وکارهای خدماتی شامل فعالیت‌هایی است برای انتقال کالا و خدمات از مکان‌های تولید به مصرف و همچنین بخشی از کسب‌وکار تجاری را نیز شامل می‌شود و وظیفه آن برداشتن موانع فردی، مکانی، زمانی، مبادلاتی، دانشی و غیره در کسب‌وکارهای تجاری است؛ به‌گونه‌ای که این کسب‌وکارها بیشتر کاربر هستند و نیاز به سرمایه زیادی برای راه‌اندازی ندارند؛ بنابراین، راه‌اندازی و توسعه آن‌ها اهمیت و ضرورت بالایی در شرایط کشور دارد. در این راستا، پژوهش حاضر بر آن است با شناسایی فرصت‌های کارآفرینانه خدماتی در شهرستان مسجدسلیمان، مبنایی را برای راه‌اندازی کسب‌وکارهای موفق در این منطقه فراهم نموده تا به‌موجب آن علاوه بر دستیابی به مزایای ایجاد اشتغال، جذب سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی، توسعه صادرات، ارتقای درآمدهای عمومی و توسعه گردشگری، زمینه‌های لازم برای توسعه کارآفرینی در ابعاد مختلف را فراهم نموده و درنتیجه جایگاه اقتصادی شهرستان، استان و در نهایت کشور را بهبود بخشد. با این اوصاف، هدف اصلی پژوهش حاضر شناسایی فرصت‌های راه‌اندازی کسب‌وکارهای کارآفرینانه خدماتی در شهرستان مسجدسلیمان است.

پیشینة پژوهش

کسب‌وکار عبارت است از حالتی از مشغولیت و به‌طور عام، شامل فعالیت‌هایی است که تولید و خرید کالاها و خدمات با هدف فروش آن‌ها را به‌منظور کسب سود، دربر می‌گیرد (شیری و همکاران، 1400؛ رکابی، 1389). کسب‌وکارها براساس حوزه فعالیت در دسته کسب‌وکارهای صنعتی، خدماتی و کشاورزی تقسیم می‌شوند (شیری و همکاران، 1400). کسب‌وکارهای صنعتی عبارت است از سازمان‌دهی کلیه عوامل تولید (سرمایه، مدیریت، مواد اولیه، نیروی انسانی) به‌منظور سازندگی، رشد و توسعه زندگی بشری که در ترکیب، تحلیل، شکل‌دهی و استخراج مواد اولیه محصول جدیدی را به وجود می‌آورد (رکابی، 1389). کسب‌وکارهای کشاورزی شامل کاشت، مدیریت، تولید و بازاریابی کالاهای کشاورزی نظیر دام و محصولات زراعی است. زمینة فعالیت کسب‌وکارهای کشاورزی، مدیریت منابع، کشاورزی، حفاظت، دامداری و فروش است (شیری و همکاران، 1400؛ رکابی، 1389).

     کسب‌وکارهای خدماتی شامل فعالیت‌هایی است که برای انتقال کالاها و خدمات از مکان تولید به محل مصرف، ضروری‌اند؛ بنابراین شامل خریدوفروش کالاها و خدمات و کلیه فعالیت‌هایی نظیر انبارداری، درجه‌بندی، بسته‌بندی، تأمین مالی و... می‌شود که انجام معادله را تسهیل می‌کنند. وظیفه اساسی کسب‌وکارهای خدماتی، برداشتن موانع فردی، مکانی، زمانی، مبادلاتی، دانشی و غیره است و جریان آزاد کالاها و خدمات از تولیدکننده به مصرف‌کننده را فراهم می‌سازد (رکابی، 1389). فرصت‌های کسب‌وکار، درواقع مسائل و مشکلات و نیازهایی هستند که می‌توان از طریق راه‌اندازی یک کسب‌وکار آن‌ها را حل یا رفع نمود. به‌عبارت دیگر، حل مسئله یا راهکار می‌تواند در قالب یک کسب‌وکار صورت گرفته و آن کسب‌وکار از این راهکار به درآمد یا اهداف خود برسد و برای آن کسب‌وکار منافع اقتصادی یا اعتباری یا هر ارزش مطلوب دیگری را به همراه داشته باشد (شیری و همکاران، 1400). در خصوص فرصت‌های راه‌اندازی کسب‌وکارهای کارآفرینانه مطالعات مختلفی انجام شده است که در ادامه به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود.

     حیدری و همکاران (1400) در مطالعه‌ای با عنوان «شناسایی فرصت‌های کسب‌وکارهای خدماتی بخش کشاورزی (مورد مطالعه: تعاونی‌های روستایی استان ایلام)» به این نتیجه دست یافتند که ایجاد بازارهای نهاده‌های دامی و کشاورزی، جمع‌آوری و بسته‌بندی روغن دامی منطقه، ایجاد فروشگاه روستا بازار (عرضه مستقیم محصولات کشاورزی با همکاری شرکت‌های تعاونی روستایی) و ایجاد فروشگاه تخصصی ابزارآلات کشاورزی و نهاده‌ها ازجمله فرصت‌هایی بودند که در تمام شهرستان‌های مورد مطالعه وجود داشتند.

     شیری و همکاران (1400) پژوهشی تحت عنوان «شناسایی فرصت‌های راه‌اندازی تعاونی‌های دانشجویی در دانشگاه ایلام: راهنمایی برای توسعه تعاونی‌های کشاورزی و خدماتی» به روش دلفی انجام دادند. براساس نتایج پژوهش مهم‌ترین فرصت‌های راه‌اندازی تعاونی‌های دانشجویی کشاورزی عبارت بودند از «تولید، فراوری، بسته‌بندی و فروش گیاهان دارویی و ادویه‌ای»، «پرورش میوه‌ها، سبزی و صیفی‌جات مزرعه‌ای و گلخانه‌ای»، «پرورش گل و گیاهان زینتی و آپارتمانی»، «فراوری، بسته‌بندی و توزیع صحیح لبنیات حاصل از گاوداری‌های دانشگاه» و «تولید، بسته‌بندی، توزیع عسل (زنبورداری)»؛ همچنین مهم‌ترین فرصت‌های راه‌اندازی تعاونی‌های دانشجویی خدماتی عبارت بودند از «برگزاری رویدادهای استارت‌آپی، کنفرانس‌ها، جشن‌ها و مراسم‌های مختلف دانشگاه»، «ارائه تورهای گردشگری با هدف معرفی مکان‌های تفریحی، تاریخی و فرهنگی منطقه»، «ارائه خدمات ترجمه و ویرایش مقالات و پایان‌نامه‌های انگلیسی، عربی و فارسی»، «ارائه خدمات مربوط به نصب، راه‌اندازی و تعمیر برنامه‌ها و سیستم‌های رایانه‌ای» و «ارائه خدمات مربوط به برنامه‌نویسی، طراحی و گرافیک وب و...».

     حیدری (1399) در مطالعه‌ای به شناسایی فرصت‌های کسب‌وکارهای کارآفرینانه برای تعاونی‌های روستایی استان ایلام پرداخت. نتایج این مطالعه نشان داد که «توسعه تولید عسل و حل مشکل بازاریابی عسل»، «توسعه پرورش مرغ بومی»، «ایجاد کارخانه خوراک دام» از مهم‌ترین فرصت‌های شهرستان آبدانان در زمینة تولیدی، خدماتی و صنعتی در بخش کشاورزی به شمار می‌روند. همچنین «ایجاد سردخانه جهت نگهداری محصولات کشاورزی»، «راه‌اندازی خط فراوری و بسته‌بندی عسل (ایجاد فروشگاه تجهیزات زنبورداری، ایجاد آزمایشگاه عسل)»، «توسعه کاشت گیاهان دارویی»، از مهم‌ترین فرصت‌های شهرستان ایلام در زمینة تولیدی، خدماتی و صنعتی در بخش کشاورزی به شمار می‌روند. هم‌چنین «صنایع تبدیلی و تکمیلی فراوری و بسته‌بندی محصول انگور و کشمش»، «توسعه کشت ذرت به‌صورت کشاورزی قراردادی»، «جمع‌آوری و بسته‌بندی روغن دامی منطقه»، از مهم‌ترین فرصت‌های شهرستان ایوان در زمینة تولیدی، خدماتی و صنعتی در بخش کشاورزی بودند که در این مطالعه شناسایی شدند.

     «احداث باغات دیم در اراضی شیب‌دار مانند انجیر دیم، بادام، انگور»، «توسعه کشت حبوبات دیم مانند عدس و نخود»، «احداث پمپاژ آب»، به‌عنوان مهم‌ترین فرصت‌های شهرستان بدره در زمینة تولیدی، خدماتی و صنعتی در بخش کشاورزی در این مطالعه معرفی شدند. «توسعه باغات شهرستان، مانند انگور و انار و انواع میوه و بازاریابی محصولات باغی»، «توسعه کاشت گیاهان دارویی»، «ایجاد صنایع تبدیلی و تکمیلی محصولات باغی و زیتون و حبوبات»، به‌عنوان مهم‌ترین فرصت‌های شهرستان چرداول در زمینة تولیدی، خدماتی و صنعتی در بخش کشاورزی معرفی شدند. «توسعه و خرید محصول برنج منطقه با برند تعاونی»، «کاشت درختان جنگلی بومی و مثمر کوهی»، «توسعه پرورش زنبورعسل و تولید عسل»، «توسعه باغات انار، انگور، زیتون، گردو، پسته و...»، «برندسازی برنج تولیدی منطقه»، در این مطالعه به‌عنوان مهم‌ترین فرصت‌های شهرستان سیروان درزمینة تولیدی، خدماتی و صنعتی در بخش کشاورزی معرفی شدند.

     «توسعه کشت گل نرگس»، «تولید پیاز (بذر) گل نرگس»، «ایجاد کارگاه اسانس‌گیری از گل نرگس»، به‌عنوان مهم‌ترین فرصت‌های شهرستان دره‌شهر در زمینة تولیدی، خدماتی و صنعتی در بخش کشاورزی شناسایی شدند. «توسعه کشت دانه‌های روغنی مانند کلزا و کنجد»، «توسعه کشت صنعتی چغندرقند»، «ایجاد کارگاه روغن‌کشی»، به‌عنوان مهم‌ترین فرصت‌های شهرستان دهلران در زمینة تولیدی، خدماتی و صنعتی در بخش کشاورزی معرفی شدند. «احداث کارخانه آب‌معدنی و گرفتن برند معتبر (از چشمه حران)»، «توسعه پرورش زنبور عسل و تولید عسل (فراوری و بسته‌بندی)»، «توسعه پرورش دام سبک (گوسفند و بز)»، به‌عنوان مهم‌ترین فرصت‌های شهرستان ملکشاهی در زمینة تولیدی، خدماتی و صنعتی در بخش کشاورزی معرفی شدند.

     «توسعه باغات نخیلات و انگور»، «توسعه کشت گیاهان دارویی»، «توسعه کشت سبزی و صیفی»، به‌عنوان مهم‌ترین فرصت‌های شهرستان مهران در زمینة تولیدی، خدماتی و صنعتی در بخش کشاورزی معرفی شدند. «کشت محصولات جدید مانند کلزا، آفتاب‌گردان و...»، «توسعه باغات (زیتون، پسته، انگور و...)»، «ترویج و توسعه کشت چغندر»، به‌عنوان مهم‌ترین فرصت‌های شهرستان هلیلان در زمینة تولیدی، خدماتی و صنعتی در بخش کشاورزی معرفی شدند.

     حسینی‌نیا و همکاران (1398) در مطالعه‌ای با عنوان «شناسایی و اولویت‌بندی فرصت‌های کارآفرینی در بخش کشاورزی»، فرصت‌های کارآفرینی را در چهار حوزه مختلف تولید، فراوری، تجارت و زیرساخت در بخش کشاورزی شهرستان گلباف دسته‌بندی کردند. براساس نتایج این مطالعه فرصت‌های بسته‌بندی و فراوری گیاهان دارویی، راه‌اندازی کارگاه اسانس‌گیری ترخون و احداث کارگاه بسته‌بندی و فراوری خرما بالاترین اولویت‌ها در زمینة فرصت‌های کارآفرینی شهرستان گلباف بودند.

     اکبری و همکاران (1398) با بهره‌گیری از روش آمیخته اکتشافی به شناسایی و اولویت‌بندی فرصت‌های کسب‌وکار در منطقة آزاد تجاری ارس پرداختند. این محققان پس از شناسایی فرصت‌های کسب‌وکار در منطقه مورد مطالعه در قالب پنج حوزه کشاورزی، گردشگری، بازرگانی، خدماتی و صنعتی نسبت به اولویت‌بندی آن‌ها اقدام نمودند. نتایج نشان داد که فرصت‌های بازرگانی در اولویت نخست و فرصت‌های کشاورزی در اولویت آخر قرار دارند. در حوزه بازرگانی فرصت‌های کسب‌وکار در زمینه ایجاد پایانه صادراتی و بازرگانی، در حوزه خدماتی فرصت‌های کسب‌وکار در زمینه احداث مجتمع درمانی و توریسم درمانی، در حوزه صنعتی فرصت‌های کسب‌وکار در زمینه تولید سیستم‌های گرمایش خورشیدی، در حوزه گردشگری فرصت‌های کسب‌وکار در زمینه احداث هتل آپارتمان و کمپینگ خانواده و در حوزه کشاورزی فرصت‌های کسب‌وکار در زمینه درجه‌بندی و بسته‌بندی میوه رتبه‌های اول را به خود اختصاص دادند.

     محمدکاظمی و همکاران (1393) در مطالعه‌ای با بهره‌گیری از رویکرد ترکیبی (کیفی- کمی) و بررسی آرای 86 نفر از خبرگان فعال در زمینه کسب‌وکارهای ورزشی مرتبط با فناوری اطلاعات، به شناسایی فرصت‌های کسب‌وکار (کارآفرینانه) در صنعت ورزش با رویکرد فناوری اطلاعات پرداختند. نتایج این پژوهش نشان داد سه گروه عمده از این فرصت‌ها مشتمل بر فرصت‌های خدماتی، ایجاد و فروش و بازاریابی است. در این بین گروه فرصت‌های خدماتی بالاترین رتبه و گروه ایجاد و فروش پایین‌ترین رتبه را به خود اختصاص دادند.

     ریس و همکاران[4] (2014) در مطالعه‌ای با عنوان «صنعت فـرآوری مـواد غـذایی در هند: توانایی، مهارت و فرصت‌های اشتغال»، به بررسی فرصت فرآوری محصولات کشاورزی در هند پرداختند و نتیجه مطالعه خود را این‌گونه بیان نمودند که دولت هند تمرکز زیادی نسـبت بـه صنعت فرآوری مواد غذایی به‌عنوان یک بخـش دارای اولویت دارد. انتظار می‌رود که جذب سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی با سیاست‌گذاری آسان شود. در کنار این‌ها نیاز به آموزش نیروی کار غیر ماهر برای تأمین منابع انسانی، توسعه امکانات زیربنایی مانند زنجیره سرد و امکانات جاده‌ای برای تقویت صنعت فرآوری مواد غذایی ضروری است.

     ترسو^[5] (2014‌) نیز در مقاله‌ای بــا عنوان تجارت محصولات کشـاورزی به‌عنوان یک ابزار واقعی برای توسعه روستایی در نیجریه، فرصت‌های موجود در کسب‌وکارهای کشاورزی را در چند دسته کسب‌وکارهای تأمین ورودی مزرعه، فرآوری مواد غذایی کشاورزی و بازاریابی و توزیع مواد غذایی کشاورزی تقسیم‌بندی نمودند.

     بررسی مطالعات تجربی داخلی و خارجی در خصوص فرصت‌های راه‌اندازی کسب‌وکارهای کارآفرینانه به‌صورت اعم و کسب‌وکارهای کارآفرینانه خدماتی به‌صورت اخص گویای این حقیقت است که شناسایی فرصت‌های کسب‌وکار در هر منطقه و هر بخشی متفاوت از سایر جاهاست و نمی‌توان نتایج یک منطقه یا بخش را به سایر جاها تعمیم داد. از این‌رو، در پژوهش حاضر به شناسایی فرصت‌های راه‌اندازی کسب‌وکارهای کارآفرینانه خدماتی در شهرستان مسجدسلیمان با بهره‌گیری از روش کیفی پرداخته شده است.

روش پژوهش

پژوهش حاضر از لحاظ پارادایم در دسته پژوهش‌های آمیخته (کیفی-کمی) و با توجه به هدف کاربردی بود که به روش دلفی انجام شد. نظر به اینکه پژوهش حاضر به دنبال شناسایی فرصت‌های راه‌اندازی کسب‌وکارهای خدماتی در شهرستان مسجدسلیمان به‌منظور کمک به مدیران، برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران استان خوزستان در جهت راه‌اندازی کسب‌وکارها در این بخش است، بنابراین در این مطالعه از روش «دلفی تصمیم‌گیری» بهره گرفته شده است. دلفی تصمیم‌گیری، بیشتر در زمینه مسائل مهم روز و برای کمک و اطلاع‌رسانی به برنامه‌ریزان و تصمیم‌گیران دولتی و قانون‌گذاری کارایی دارد (ساروخانی، 1383).

     برخلاف روش‌های پژوهش پیمایشی، اعتبار روش دلفی به تعداد مشارکت‌کنندگان در پژوهش نیست؛ بلکه به اعتبار علمی متخصصان شرکت‌کننده (اعضای پانل دلفی) در پژوهش بستگی دارد (پاشایی‌زاده، 1386). افراد مورد مطالعه (مشارکت‌کنندگان) در روش دلفی، افراد صاحب‌نظر (متخصص) هستند که به روش نمونه‌گیری هدفمند^[6] برای مطالعه انتخاب می‌شوند (احمدی و همکاران، 1387). دلیل این امر آن است که در پژوهش‌های کیفی (ازجمله روش دلفی) برخلاف پژوهش‌های کمّی که در آن پژوهشگران به دنبال نمونه‌ای معرّف جامعه هستند تا بتوانند یافته‌های مربوط به آن را به جامعه تعمیم دهند، هدف فهم پدیده مورد نظر در جامعه‌ای است که نمونه از آن انتخاب شده است.

     در دلفی، به مشارکت‌کنندگان، اعضای پانل دلفی می‌گویند. شناسایی اعضای پانل (متخصصان) براساس معیارهای مشخص در زمینة موضوع پژوهش نکته مهمی در مطالعات دلفی است. معیار انتخاب مشارکت‌کنندگان در مطالعه دلفی حاضر مواردی همچون: 1. کارآفرینان بخش خدمات شهرستان مسجدسلیمان که فرصتی را شناسایی کرده‌اند؛ 2. متخصصان و صاحب‌نظران و افراد باتجربه در حوزه‌های کسب‌وکارهای خدماتی در شهرستان مسجدسلیمان؛ 3. داشتن تمایل و وقت کافی برای مشارکت در مطالعه بود. برای این منظور، با بررسی و پرس‌وجوی فراوان (نمونه‌گیری گلوله‌برفی)، تعدادی از کارآفرینان، متخصصان و صاحب‌نظران و افراد باتجربه در بخش خدمات در شهرستان مسجدسلیمان شناسایی شدند و از آن‌ها درخواست شد که در صورت تمایل در این مطالعه مشارکت کنند.

     با پیگیری‌های مستمر سرانجام بیست متخصص به‌عنوان عضو پانل دلفی (مشارکت‌کنندگان) در این مطالعه شناسایی شدند. پژوهشگران و صاحب‌نظران مختلف، مراحل و فرایندهای متفاوتی برای انجام مطالعه دلفی معرفی نموده‌اند، ولی اکثر آن‌ها معتقدند که مطالعه دلفی بایستی تا جایی ادامه یابد که نسبت به موضوع مورد نظر اجماع حاصل شود (احمدی و همکاران، 1378). در مطالعه دلفی، اجماع گروهی زمانی حاصل می‌شود که حداقل دو سوم (66 درصد) مشارکت‌کنندگان نسبت به موضوع مورد نظر براساس طیف لیکرت پنج درجه‌ای (1. کاملاً موافقم؛ 2. موافقم؛ 3. بی‌نظرم؛ 4. مخالفم و 5. کاملاً مخالفم) توافق (نظر کاملاً موافقم و موافقم) داشته باشند (وارنر و همکاران[7]، 2016). در پژوهش حاضر، پس از سه دور، نسبت به فرصت‌های راه‌اندازی کسب‌وکارهای کشاورزی در شهرستان مسجدسلیمان، اجماع حاصل شد. هر دور نزدیک دو هفته (15 روز) و کل مطالعه حدود یک ماه و نیم (45 روز) طول کشید.

     ابزار اصلی پژوهش در دور اول مطالعه دلفی پرسشنامه با پرسش‌های باز- پاسخ و در دور دوم و سوم، پرسشنامه با پرسش‌های بسته و باز- پاسخ بود. در تمام دورها، پرسشنامة پژوهش به‌صورت حضوری و یا از طریق پست الکترونیکی برای اعضای پانل ارسال و از آن‌ها درخواست شد که در جهت مطالعه و تکمیل سؤال‌های پرسشنامه اقدام نمایند. تجزیه و تحلیل داده‌ها با استفاده از تحلیل محتوا، جداول توزیع فراوانی، محاسبه شاخص روایی محتوایی و ضریب توافق کندال در قالب نرم‌افزار SPSS نسخه 27 انجام شد. در ادامه در جهت طبقه‌بندی فرصت‌های شناسایی‌شده براساس ماهیت و منشأ آن‌ها اقدام شد. در نهایت، از اعضای پانل دلفی درخواست شد که میزان اهمیت فرصت‌های شناسایی‌شده برای راه‌اندازی کسب‌وکارهای کارآفرینانه خدماتی در شهرستان مسجدسلیمان را براساس دو معیار «قابلیت اجرا» و «سودآوری» در قالب طیف لیکرت پنج درجه‌ای (1- خیلی‌کم تا 5- خیلی‌زیاد) اولویت‌بندی کنند. در این بخش نسبت به اولویت‌بندی فرصت‌های شناسایی‌شده در هر طبقه براساس میانگین و انحراف معیار اقدام شد.

نتایج

در دور اول، داده‌ها و اطلاعات حاصل از پژوهش در خصوص فرصت‌های راه‌اندازی کسب‌وکارهای خدماتی در شهرستان مسجدسلیمان با استفاده از فنّ تحلیل محتوا و مقایسه مستمر داده‌ها تجزیه و تحلیل شدند. در این دور، در مجموع تعداد 16 فرصت برای راه‌اندازی کسب‌وکارهای خدماتی در شهرستان مسجدسلیمان شناسایی شد که در قالب پرسشنامه‌ای ساختارمند در اختیار اعضای پانل دلفی در دور دوم قرار گرفت. براساس نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل داده‌ها در دور دوم مشخص شد که مشارکت‌کنندگان نسبت به 28 فرصت شناسایی‌شده در دور اول برای راه‌اندازی کسب‌وکارهای کشاورزی در شهرستان مسجدسلیمان اجماع نظر داشتند و تعداد شش فرصت به‌دلیل عدم توافق، حذف شدند (جدول 1).

جدول 1. فرصت‌های راه‌اندازی کسب‌وکارهای خدماتی (دور دوم)

     براساس نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل داده‌ها در دور سوم مشخص شد که مشارکت‌کنندگان نسبت به 10 فرصت شناسایی‌شده در دور دوم برای راه‌اندازی کسب‌وکارهای کارآفرینانه خدماتی در شهرستان مسجدسلیمان اجماع نظر داشتند (جدول 2). به‌عبارت دیگر، با توجه به اینکه میزان شاخص روایی محتوایی (CVI)^[8] برای 10 فرصت راه‌اندازی کسب‌وکارهای خدماتی در شهرستان مسجدسلیمان بیش‌تر از 70 درصد بود، بنابراین می‌توان گفت که کلیه افراد مورد مطالعه در مورد این فرصت‌ها اجماع نظر دارند.

جدول 2. فرصت‌های راه‌اندازی کسب‌وکارهای خدماتی (دور سوم)

     ضریب توافق کندال برای این مرحله از دلفی 85/0 (با سطح معناداری 003/0) به دست آمد که نشان می‌دهد بیش از دوسوم از اعضای پانل دلفی در رابطه با فرصت‌های شناسایی‌شده اجماع نظر داشتند. در ادامه، فرصت‌های راه‌اندازی کسب‌وکارهای خدماتی در شهرستان مسجدسلیمان اولویت‌بندی شده‌اند (جدول 3).

جدول 3. اولویت‌بندی فرصت‌های راه‌اندازی کسب‌وکارهای کارآفرینانه خدماتی

     نتایج ارائه‌شده در جدول 4، نشان می‌دهد که مهم‌ترین فرصت‌های راه‌اندازی کسب‌وکارهای کارآفرینانه خدماتی به ترتیب اولویت عبارتند از «بسته‌بندی محصولات دامی همچون کشک و دیگر محصولات مشابه»، «بسته‌بندی انواع گیاهان دارویی»، «سردخانه محصولات کشاورزی و غذایی»، «تولید، بسته‌بندی و توزیع نان محلی»، «بسته‌بندی عسل» و «خریدوفروش اینترنتی کالای محلی و تولیدات عشایر و روستاییان».

بحث و نتیجه‌گیری

براساس نتایج پژوهش، اولویت‌های برتر در زمینة فرصت‌های راه‌اندازی کسب‌وکارهای کارآفرینانه خدماتی در شهرستان مسجدسلیمان شامل: «بسته‌بندی محصولات دامی همچون کشک و دیگر محصولات مشابه»، «بسته‌بندی انواع گیاهان دارویی» و «سردخانه محصولات کشاورزی و غذایی» بودند. مطابق با نتایج این مطالعه، حسینی‌نیا و همکاران (1398) نیز با بهره‌گیری از ماتریس اولویت‌بندی تاپسیس به بسته‌بندی گیاهان دارویی و احداث سردخانه محصولات کشاورزی و غذایی به‌عنوان فرصت‌های مهم راه‌اندازی کسب‌وکارهای کارآفرینانه خدماتی اشاره نموده‌اند. در توضیح و تشریح اهمیت این فرصت‌ها می‌توان گفت که بسته‌بندی در انواع صنایع اهمیت خود را دارا است، اما بسته‌بندی محصولات دامی و کشاورزی باعث نگهداری و حفاظت کالا در برابر عوامل محیطی و همچنین پل ارتباطی میان مصرف‌کننده و تولیدکننده محصول است.

     بسته‌بندی مناسب محصولات کشاورزی نقش مهمی در تصمیم‌گیری مشتریان در زمان خرید خواهد داشت و می‌تواند بهترین معرف برای محصول باشد. در مورد اهمیت بسته‌بندی فرآورده‌های دامی و کشاورزی باید گفت که کیفیت این بسته‌بندی باعث می‌شود که محصولات کشاورزی و دامی از فساد، له‌شدگی، آسیب‌دیدگی و... در امان بمانند. نکته قابل توجه آن‌که بسته‌بندی مرغوب محصولات دامی و کشاورزی یکی از مهم‌ترین ارکان صادرات این محصولات محسوب می‌شود. ضمن اینکه بسته‌بندی سبب می‌شود که حمل‌ونقل محصول نیز آسان‌تر بوده و در مسافت‌های طولانی بدون نگرانی از هدررفت محصولات انجام گیرد. در خصوص احداث سردخانه محصولات کشاورزی و غذایی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین فرصت‌های راه‌اندازی کسب‌وکارهای کارآفرینانه خدماتی در شهرستان مسجدسلیمان نیز لازم به ذکر است که ساخت و توسعه سردخانه‌های کشاورزی از عواملی است که می‌تواند از هدر رفت محصولات کشاورزی جلوگیری نموده و زمینه‌ساز رونق اقتصادی باشد.

     به‌دلیل کمبود سردخانه و صنایع تبدیلی در ایران، سالانه بیش از 29 میلیون تن محصولات باغی و زراعی از بین می‌رود. همچنین، کمبود سردخانه در نقاط مختلف کشور، دلیلی بر حضور بیشتر دلالان در بازار محصولات کشاورزی شده است. بسیاری از کشاورزان برای جلوگیری از فساد محصولات خود، مجبور هستند ثمره ماه‌ها تلاش خود را به قیمت ناچیز در اختیار دلالان قرار دهند. در برخی از مناطق کشور به‌دلیل نبود سردخانه، همه محصولات به یک‌باره وارد بازار منطقه می‌شوند. به‌دلیل اشباع ناگهانی بازار و نبود قدرت جذب لازم، قیمت محصولات کشاورزی در منطقه با کاهش همراه بوده و این موجب زیان دوباره کشاورزان و باغداران می‌شود (مجله کسب‌وکار سندبادسل، 1400). از بیان آنچه گذشت می‌توان به‌خوبی به اهمیت احداث سردخانه برای نگهداری از محصولات کشاورزی و غذایی پی برد و به‌درستی پاسخگویان نیز به این فرصت مهم اشاره نموده‌اند.

            براساس نتایج این پژوهش مهم‌ترین فرصت‌های راه‌اندازی کسب‌وکارهای کارآفرینانه خدماتی در شهرستان مسجدسلیمان شناسایی و معرفی شدند؛ بنابراین سیاست‌گذاران، مدیران و افراد جویای کار و کارآفرینان بالقوه در شهرستان مسجدسلیمان می‌توانند از این فرصت‌ها در جهت راه‌اندازی کسب‌وکارهای کارآفرینانه خدماتی بهره گیرند. در این راستا، پیشنهاد می‌شود که سازمان‌هایی نظیر پارک علم و فناوری، سازمان صنعت، معدن و تجارت و همچنین، جهاد کشاورزی در طی فراخوان‌هایی از سرمایه‌گذاران و افراد علاقه‌مند به اشتغال در شهرستان مسجدسلیمان دعوت نمایند و آنان را در راستای سرمایه‌گذاری و راه‌اندازی کسب‌وکارهای کارآفرینانه حمایت نمایند. همچنین، لازم است این سازمان‌ها با تهیه و تدارک کارگاه‌ها و دوره‌های آموزشی مختلف به این افراد در راستای اشتغال در کسب‌وکارهای مورد نظر کمک نمایند. در نهایت، با توجه به اینکه در شهرها و استان‌های مختلف کشور، پتانسیل‌ها و قابلیت‌های متفاوتی وجود دارد، بنابراین قابلیت استفاده از نتایج این پژوهش در سایر مناطق کشور مورد تردید است؛ لذا، پیشنهاد می‌شود که این مطالعه در سایر مناطق کشور به‌منظور شناسایی فرصت‌های راه‌اندازی کسب‌وکارهای کارآفرینانه خدماتی با هدف بهبود و ارتقای وضعیت اشتغال، کارآفرینی و در نهایت توسعه اقتصادی کشور طراحی و اجرا گردد.

[1]. Corbett

[2]. Barringer

[3]. Hansen et al.

[4]. Rais et al.

[5]. Tersoo

[6]. Purposed Sampling

[7]. Warner et al.

[8]. Content Validity Index (CVI)