امکان‌سنجی احداث مجتمع گردشگری با تأکید بر توسعه کارآفرینی در حوضه سد شیان شهرستان اسلام آباد غرب

مقدّمه

توسعة کارآفرینی مقوله مهمی است که دولت‌ها با طراحی و اجرای برنامه‌ها و سیاست‌هایی در راستای آن گام برمی‌دارند. هرچند در هر کشوری بنا به مقتضیات آن، اهداف خاصی در راستای منافع آن کشور از توسعة کارآفرینی مد نظر قرار می‌گیرد، ولی در مجموع دولت‌ها اهداف همانندی را دنبال می‌کنند. از مهم‌ترین این اهداف می‌توان به افزایش اشتغال، توسعه اقتصادی، افزایش رقابت در اقتصاد و توسعه کارآیی بازار، افزایش نوآوری و توسعهٔ انتشار فناوری، کمک به افزایش صادرات، دست‌یابی به توسعه منطقه‌ای، کاهش انحصار شرکت‌های بزرگ و تمرکززدایی و افزایش مشارکت بخش خصوصی در اقتصاد اشاره کرد. توسعة کارآفرینی فرآیند بهبود مهارت‌ها و دانش کارآفرینان است و هدف اصلی آن، افزایش تعداد کارآفرینان می‌باشد. به این ترتیب، سرعت رشد کسب‌وکار یا سرمایه‌گذاری‌های جدید افزایش می‌یابد. در سطح وسیع‌تر، توسعة کارآفرینی باعث ایجاد فرصت‌های شغلی می‌شود و اقتصاد یک کسب‌وکار یا کشور را بهبود می‌بخشد. مراحل زیر نحوه تهیه و تدوین یک برنامه توسعة کارآفرینی مؤثر را توضیح می‌دهد (عباسی و همکاران، 1399: 1).

تضعیف فعالیت‌های اقتصادی سنتی در مناطق روستایی به‌ویژه اقتصاد مبتنی بر منابع طبیعی همچون کشاورزی، معادن و نظایر آن در طی چند دهه اخیر، جستجوی راهکارهای جدید برای تقویت پایه‌های اقتصادی و تنوع‌بخشی به فعالیت‌های اقتصادی - اجتماعی در مناطق روستایی را ضرورت بیشتری بخشیده است (کریمی، 1395: 3). توسعه فعالیت‌های گردشگری روستایی می‌تواند زمینه را برای ایجاد پویایی اجتماعی - اقتصادی فراهم سازد (باباخانزاده و لطفی، 1398: 595). امروزه گردشگری نیز در حکم صنعتی پویا با توجه به پیامدها و ارتباط پیچیده آن با سایر بخش‌های اقتصادی، نه‌تنها در نقش موتور محرک رشد عمل می‌کند؛ بلکه به‌عنوان ایجادکننده فرصت‌های اشتغال و درآمد نیز مطرح است و در شکل‌دهی به فرآیندهای بازساخت و ایجاد فرصت‌های جدید، تنوع‌بخشی به اقتصاد، کاهش فقر و ... توجه ویژه دارد (ناگراجو و چانداراشکارا[1]، 2014: 42).

ازاین‌رو، توسعة کارآفرینی در بخش گردشگری یکی از عوامل مؤثر در توسعه روستایی است. کارآفرینی می‌تواند با خلق فرصت‌های جدید اشتغال و درآمد، نقش مؤثری در بهبود وضع اقتصادی و معیشتی روستاها داشته باشد. به همین دلیل، سنجش میزان کارآفرینی روستاییان و تلاش برای توسعه و تقویت کارآفرینی در فرآیندِ توسعه روستایی، از طریق فراهم کردن زمینه‌های اولیه آن، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است (جمشیدی و همکاران، 2015: 211).

سدها یکی از مکان‌هایی هستند که در بعدی محدود می‌توانند مکان جلب گردشگران بومی و غیر بومی باشند و نیازهای مردم را برای تفریح و تعطیلات فراهم نمایند. گردشگری امروزه به‌عنوان یکی از مهم‌ترین و پویاترین فعالیت‌ها در جهان مطرح است، به‌طوری که شمار گردشگران خارجی و داخلی و میزان درآمدزایی آن در سطح جهانی پیوسته در حال افزایش است. در عصر حاضر عواملی چون رشد جمعیت، شهرنشینی فزاینده و مشکلات زندگی شهری و در نتیجه انواع بیماری‌های عصبی و روانی در بین شهرنشینان، رشد ارتباطات و فناوری و رشد و توسعه حمل و نقل و افزایش اوقات فراغت و همچنین افزایش درآمدها، همه و همه زمینه را برای سیر و سفر و گردشگری افراد فراهم کرده است. گردشگری در اشکال مختلفی انجام می‌شود که به یک نوع آن اکوتوریسم می‌گویند (لطفی و همکاران، 1393: 54). بستر سدها مکان مناسبی برای جلب گردشگر و توسعه اکوتوریسم است که برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری در بستر سدها می‌تواند منجر به اشتغال و درآمدزایی قابل توجهی برای شهرها و روستاهای پیرامون شود.

مکان‌یابی و احداث مجتمع‌های گردشگری می‌تواند راهکاری برای جلب گردشگر باشد. به‌ویژه که جدای از امکانات و خدماتی که این مراکز ارائه می‌دهند، می‌توان در مناطقی که امکان خطرات بالقوه وجود دارد، همچون سدها، مکان‌هایی احداث کرد که حداقل خطرات ممکن را برای گردشگران داشته باشد تا آن‌ها ضمن استفاده از امکانات موجود با آرامش به استفاده از این مکان‌ها روی آورند. البته بیشتر این مکان‌ها در استان‌های شمالی ایران متمرکز شده‌اند، حال‌آنکه در استان‌های دیگر و به‌ویژه در استان کرمانشاه نیز قابلیت‌های زیادی برای احداث و توسعه این مراکز وجود دارد (قریشی میناآباد، 1390: 30).

     با این رویکرد، رونق گردشگری در هر منطقه تابع شرایط و ویژگی‌های ملی و منطقه‌ای شامل سیاست‌های دولت، عوامل اجتماعی، فرهنگی و سیاسی هر منطقه، جاذبه‌های طبیعی و تاریخی، کمیت و کیفیت خدمات ارائه‌شده است؛ بنابراین تلاش جهت سرمایه‌گذاری در این مناطق باعث توسعه همه ابعاد گردشگری و توسعه جوامع محلی خواهد شد.

     سد شیان واقع در استان کرمانشاه و شهرستان اسلام‌آباد غرب محیط مناسبی را برای جذب گردشگران محلی و ملی فراهم کرده است. این منطقه با وجود پتانسیل بالا برای گردشگری و وجود امکانات و زیرساخت‌های لازم برای احداث مجتمع گردشگری متأسفانه نتوانسته است، جایگاه واقعی خود را در عرصه گردشگری منطقه پیدا کند. ایجاد یک مجتمع گردشگری با زیرساخت‌ها و امکانات متعدد می‌تواند زمینه‌ساز توسعه گردشگری در حوزه سد مزبور باشد.

کارآفرینی، واژه‌ای است نو که از معنی کلمه‌اش نمی‌توان به مفهوم واقعی آن پی برد. این واژه به‌جای کلمه Entrepreneurship به‌کار می‌رود که در اصل از کلمه فرانسوی Entreprender به‌معنای متعهدشدن سرچشمه گرفته است. بنابر تعریف واژه‌نامه وبستر کارآفرین کسی است که متعهد می‌شود یک فعالیت اقتصادی را سازمان‌دهی، اداره و تقبل نماید. بعضی از دانشمندان نظیر شومپیتر، کارآفرینی را مهم‌ترین عامل توسعه اقتصادی دانسته‌اند. وی معتقد است کارآفرین یک مدیر صاحب‌فکر و ابتکار است که همراه با خلاقیت، ریسک‌پذیری، هوش، اندیشه و وسعت دید، فرصت‌های طلایی می‌آفریند. او قادر است که با نوآوری‌ها تحول ایجاد کند و یک شرکت زیان‌ده را به سوددهی برساند.

سیر تکامل فعالان اقتصادی یا کارآفرینان نشان می‌دهد که کارآفرینی در نظریه‌های اقتصادی تبلوریافته و به‌عنوان عامل اصلی ایجاد ثروت یا موجد ارزش اقتصادی شناخته شده و از قرن پانزدهم تاکنون در کانون بحث مکاتب مختلف اقتصادی قرار داشته است؛ اما سابقه مفهوم کارآفرینی در دانش امروزی به دویست سال پیش برمی‌گردد. اولین کسی که این مسئله را مطرح کرد فردی به نام کانتیلون است. این واژه دست‌خوش تعاریف جدید شده و ترجمه آن در ایران به معنای همان کسی است که زیر بار تعهد می‌رود. امروزه بسیاری از شرکت‌ها به لزوم کارآفرینی سازمانی پی برده‌اند. می‌توان گفت درواقع، هنوز هم تعریفی کامل و جامع که مورد پذیرش همة صاحب‌نظران قرار گیرد از واژه کارآفرینی ارائه نشده است، ولی در این بین تئوری و تعاریف اقتصاددان مشهور اتریشی به نام جوزف شومپیتر از کارآفرینی و نقش کارآفرینان در فرآیند توسعه؛‌ مورد توافق و ارجاع بیشتر پژوهشگران است.

براساس نظر شومپیتر کارآفرین نیروی محرکه اصلی در توسعة اقتصادی و موتور توسعه است و نقش وی عبارت است از نوآوری یا ایجاد ترکیب‌های تازه از مواد. شومپیتر مشخصه اصلی کارآفرین را «نوآوری» می‌دانست و کار یک کارآفرین را «تخریب خلاق» تعریف کرد. وی در کتاب نظریة اقتصاد پویا اشاره می‌کند که تعادل پویا از طریق نوآوری و کارآفرینی ایجاد می‌گردد و این‌ها مشخصهٔ یک اقتصاد سالم هستند (نظری، 1387: 21). کارآفرینی مفهومی است که همواره همراه بشر بوده و به‌عنوان یک پدیده نوین نقش مؤثری را در توسعه و پیشرفت اقتصادی کشورها یافته است. در اقتصادی رقابتی و مبتنی بر بازار امروزی که با تغییرات و تحولات سریع بین‌المللی همراه شده از کارآفرینی به‌عنوان موتور توسعه اقتصادی یاد می‌شود که می‌تواند در رشد اقتصادی کشورها، ایجاد اشتغال و رفاه اجتماعی نقش مهمی ایفا نماید. ازاین‌رو اقتصاددانان در این برهه برای نخستین بار در نظریه‌های خود به تشریح کارآفرین و کارآفرینی پرداختند. افزایش بی‌رویه جمعیت در قرون 19 و 20 میلادی و عدم برنامه‌ریزی مناسب، موج فزاینده بیکاری را در سرتاسر جهان به همراه داشت و تقریباً در اکثر جوامع، بیکاری به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین بحران‌ها نمود پیدا کرد (خسروی‌پور و کریمی، 1398).

گردشگری پایدار ریشه در توسعة پایدار دارد. درواقع توسعه پایدار و گردشگری پایدار با یکدیگر ارتباط ارگانیک دارند. توجه به توسعة پایدار و رعایت اصول آن در جهانگردی پایدار حائز اهمیت است، چراکه گردشگری مبتنی بر زیست‌بوم و میراث تاریخی و فرهنگی است. چنانچه این منابع مورد تخریب واقع گردند، گردشگری و تداوم آن نیز مورد تهدید واقع می‌شود. درحقیقت گردشگری پایدار بخشی از توسعة پایدار است.

این نوع گردشگری متشکل از مجموعه‌ای از عناصر است که با یکدیگر در تعامل هستند، به‌گونه‌ای که تغییر در هر یک از آن‌ها منجر به ایجاد تغییر در دیگر عناصر سیستم می‌شود. به‌عبارت دیگر، حرکت در راستای تحقق اشکال پایدار گردشگری، منجر به اثرگذاری بر دیگر عناصر غیر گردشگری نیز می‌شود. به‌عنوان مثال، کاهش تعداد گردشگران، سبب کم کردن آثار سوء زیست‌محیطی و کاهش منافع اقتصادی ناشی از گردشگری می‌شود. به همین نحو تأمین نیروی کار در این بخش، به دلیل مزایای اقتصادی آن، منجر به کاهش نیروی کار در بخش کشاورزی و ضربه زدن به اقتصاد زراعی می‌شود.

مرتضوی‌پور و بیات (1395) در مطالعه‌ای به طراحی مجتمع اقامتی-رفاهی با رویکرد معماری سبز در شهرستان سامان اقدام نموده که نتایج نشان از آن دارد که انسان باتجربه در این فرهنگ، به انسان جهان‌دیده‌ای اطلاق می‌گردد که به سیروسفر در اطراف و اکناف جهان پرداخته و از هر قوم و ملتی شناخت و نشان‌هایی در ذهن خود دارد. چنین انسانی برای نیل به اهداف خود نیاز به حداقل امکاناتی برای رفاه و آسایش خود در طول این سفر دارد که باید برای او فراهم گردد.

قاسم‌پور و نگارستان (1395) در پژوهشی به طراحی مجتمع فرهنگی-گردشگری شبلی دماوند براساس اصول اقلیم‌شناسی منطقه پرداخته‌اند. نتایج نشان از آن دارد که احداث مجتمع گردشگری می‌تواند الگویی برای سایر اقدامات در این زمینه باشد.

     رئیس میرزایی و همکاران (1394) در پژوهشی به مکان‌یابی مجتمع‌های گردشگری بین‌راهی براساس سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) مسیر اتوبان زنجان-سرچم پرداخته‌اند. نتایج نشان از آن دارد که مجتمع‌های موجود در مسیر از نظر محل قرارگیری دارای کلاس ضعیف تا خوب می‌باشند. قسمت‌های شمالی و میانی مسیر دارای مکان‌های خوب و خیلی خوب و قسمت‌های جنوبی مسیر جهت احداث ضعیف هستند.

     فرجی و همکاران (1394) در مطالعه‌ای به مکان‌یابی مجتمع تفریحی- ورزشی پیست اسکی در منطقه نمونه گردشگری آلوارس سرعین اقدام نموده‌اند. نتایج بیانگر آن است که محدوده مورد نظر به‌دلیل نزدیکی به شهر توریستی سرعین، جزء منطقه گردشگری وابسته و از لحاظ سطح‌بندی امکانات و خدمات می‌تواند جزء سطح نیمه‌متمرکز (کوتاه‌مدت) و غیرمتمرکز (اقامت میان‌مدت) قرار گیرد.

ملکی و عربی (1394) در پژوهشی به طراحی مجتمع توریستی-اقامتی در راستای توسعه گردشگری با رویکرد معماری پایدار (نمونه موردی سد حوضیان الیگودرز-استان لرستان) اقدام کرده‌اند. نتایج بیانگر آن است که در این منطقه در زمینة گردشگری، طراحی سایت و احداث هتل (تسهیلات گردشگری) در کنار سد حوضیان یکی از ضروریات منطقه است و زمینه‌ساز کارآفرینی شده و می‌شود.

     بسیج و قربانی‌نیا (1394) در مطالعه‌ای به امکان‌سنجی گردشگری با محوریت معماری پایدار با تأکید بر مجموعه‌های نمایشی پرداخته که نتایج نشان از آن دارد که یکی از مهم‌ترین اهداف توسعه پایدار، حفظ طبیعت و اصلاح نگاه به آن است. شناخت معماری پایدار در جهت جذب گردشگر در پیش‌بینی نیازها و رفع کمبودها و توسعه گردشگری در هر منطقه مؤثر است. امروزه ثابت گردیده است که راه‌حل‌های ارائه شده نسبت به مشکلات محیطی در معماری پایدار به نظر ناکارآمد و ناقص می‌آید زیرا رویکرد آن‌ها نسبت به طبیعت همچنان گسسته است.

     کاروان و اصل شیرین (1394) در پژوهشی تحت عنوان تحلیلی بر اصول طراحی مجتمع فرهنگی توریستی با رویکرد بوم‌گرایی نشان دادند که جلب و جذب گردشگر به‌منظور بازدید از مکان‌های دیدنی و آثار ملی و باستانی، به سرمایه‌گذاری بسیاری در زمینة آماده‌سازی مکان‌های مورد بازدید، احداث جاده‌های مطلوب قابل دسترسی، هتل‌های چندستاره، وسایل نقلیه مناسب و نظایر این‌ها نیازمند است.

     پناهی (1393) در پژوهشی به طراحی مجموعه توریستی تفریحی با رویکرد معماری پایدار در راستای توسعه گردشگری (نمونه موردی شهر یاسوج) پرداخته که نتایج بیانگر آن است که احداث مجتمع‌های توریستی تفریحی یکی از ضروریات این منطقه است.

درس‌خوان و نجفی اصل (1392) در مطالعه‌ای به بررسی نقش مجتمع‌های تفریحی توریستی در اقتصاد گردشگری پرداخته که نتایج بیانگر آن است که مجتمع‌های تفریحی و توریستی برای گذراندن اوقات فراغت و تفریح در شهرهای بزرگ و کوچک احداث می‌شوند. این بناها علاوه بر اینکه موجب حس نشاط و تفریح در جامعه و اطراف می‌شوند، موجب کارآفرینی و افزایش کار در منطقه و در نتیجه کسب درآمد نیز می‌گردند.

صنعت گردشگری و مجتمع‌های گردشگری می‌توانند تأثیر مهمی بر افزایش اشتغال، کارآفرینی، درآمدهای مرتبط با مکان‌های اقامتی و نیز درآمدهای دولتی کشورها داشته باشند (شکل 1). ازاین‌رو، گردشگری به دو صورت مستقیم و غیر مستقیم بر رشد کارآفرینی تأثیر می‌گذارد که به‌صورت اجمالی در زیر به بررسی آن‌ها پرداخته می‌شود.

شکل 1. مدل مفهومی مجتمع گردشگری

براساس مدل مفهومی شکل 1، جدول شاخص‌های پژوهش (جدول 1) ترسیم می‌شود.

جدول 1. شاخص‌های پژوهش (قاسم‌پور و نگارستان، 1395؛ رئیس میرزایی و همکاران، 1394؛ فرجی و همکاران، 1394؛ ملکی و عربی، 1394؛ بسیج و قربانی‌نیا، 1394؛ کاروان و اصل شیرین، 1394؛ پناهی، 1393؛ درس‌خوان و نجفی اصل، 1392)

روش پژوهش

روش این پژوهش، کمی، توصیفی-تحلیلی و پیمایشی بوده است. روش گردآوری اطلاعات در بخش میدانی با استفاده از پرسشنامه بوده است. در بخش کتابخانه‌ای نیز از منابع اینترنتی، مقالات، کتب مربوط به کارآفرینی و گردشگری استفاده شد. در این پژوهش از دو پرسشنامه محقق‌ساخته امکان‌سنجی گردشگری و نقش گردشگری در توسعة کارآفرینی به ترتیب با 22 و 20 سؤال استفاده شده است. روایی صوری پرسشنامه به تأیید 15 تن از اساتید و کارشناسان حوزه گردشگری در گروه‌های آموزشی جغرافیا و علوم اجتماعی رسیده و پایایی آن در بخش‌های مختلف پرسشنامه مناسب بوده است (جدول 2).

     جامعة آماری 1100 نفر شامل مردم بومی و گردشگران (500 نفر گردشگر و 600 نفر خانوار روستای شیان) بود و حجم نمونه با استفاده از فرمول فرمول کوکران 284 نفر به دست آمد (جدول 3). روش نمونه‌گیری در بخش گردشگران نمونه‌گیری اتفاقی و در بخش جامعه محلی، تصادفی ساده بود.

     از آزمون ضریب همبستگی اسپیرمن برای بررسی رابطه بین متغیّرها و از رگرسیون به منظور بررسی تأثیر یک متغیّر بر متغیّر دیگر استفاده گردید. نرم افزار مورد استفاده در تجزیه و تحلیل داده‌ها SPSS₂₃ بود.

جدول 2. ضریب آلفای کرونباخ

جدول 3. جامعة آماری پژوهش

نتایج

وجود جاذبه‌های متعدد در منطقه در کنار کوهستان‌های زیبا و آثار تاریخی و بازی‌های محلی و همچنین غذاهای محلی بستر مناسبی را برای توسعه گردشگری و کارآفرینی در منطقه فراهم کرده است (جدول 4).

جدول 4. توزیع فراوانی و درصد گروه نمونه برحسب جاذبه

     براساس اطلاعات جدول 5 مشخص شده است که استقبال از محصولات محلی و عدم اختلافات فرهنگی و رضایت‌مندی از گردشگران کلید موفقیت توسعه گردشگری و کارآفرینی در منطقه است.

جدول 5. توزیع فراوانی و درصد گروه نمونه بر حسب رضایت‌مندی

     تمایل گردشگران به اقامت در منطقه و اجاره ویلا و سفر به منطقه از جمله تأثیرات مهم مجتمع گردشگری است (جدول 6).

جدول 6. توزیع فراوانی و درصد گروه نمونه برحسب تمایل

     اطلاع‌رسانی و تبلیغات فاکتور مهمی در توسعه گردشگری است که باید مورد توجه قرار گیرد. استقبال از جاذبه‌ها و محصولات محلی به سبب تبلیغات می‌تواند گسترش زیادی بیابد. (جدول 7)

جدول 7. توزیع فراوانی و درصد گروه نمونه برحسب اطلاع‌رسانی

     توسعه خدمات زیربنایی، تأسیسات بهداشتی و راه ازجمله تأثیرات احداث مجتمع‌های گردشگری است که به علت تمایل به سرمایه‌گذاری توسط دولت و بخش خصوصی در منطقه گسترش پیدا کرده است (جدول 8).

جدول 8. توزیع فراوانی و درصد گروه نمونه برحسب خدمات و زیرساخت

     در جدول 9 مشخص است که درآمد روستاییان از طریق ایجاد شغل‌های جانبی و یا شغل‌هایی که به‌طور مستقیم با گردشگری در ارتباط هستند افزایش یافته است. البته نگرانی‌هایی از فصلی بودن گردشگری و مقطعی بودن درآمد روستاییان احساس می‌شود. همچنین تمایل به استفاده از کالاهای لوکس بیشتر خواهد شد.

جدول 9. توزیع فراوانی و درصد گروه نمونه برحسب درآمد

     یافته‌های جدول 10 نشان می‌دهد که ایجاد مجتمع گردشگری منجر به توسعه اشتغال، به‌ویژه اشتغال مکمل می‌شود. مجتمع گردشگری می‌تواند فرصت‌هایی برای اشتغال افراد با مهارت کم و بازنشسته را فراهم کند و میزان مهاجرت را کاهش دهد.

جدول 10. توزیع درصد گروه نمونه برحسب شاخص اشتغال

     تغییر کاربری اراضی به‌ویژه در بخش سوداگری زمین رو به افزایش است. این امر سبب شده که تمایل به فروش زمین‌ها افزایش یابد و قیمت زمین‌ها بالاتر رود. این مسئله ازجمله تأثیرات منفی احداث مجتمع گردشگری خواهد بود (جدول 11).

جدول 11. توزیع درصد گروه نمونه برحسب شاخص قیمت زمین

جدول 12 نشان می‌دهد که ریسک سرمایه‌گذاری کاهش یافته و تمایل به سرمایه‌گذاری در بخش‌های اقتصادی مختلف روستا افزایش می‌یابد. همچنین تمایل به سرمایه‌گذاری در بخش‌هایی که خدمات‌رسانی به گردشگران می‌کنند افزایش یافته است.

جدول 12. توزیع درصد گروه نمونه برحسب شاخص سرمایه‌گذاری

     در این بخش برای شناسایی مؤلفه‌های مؤثر در ایجاد مجتمع گردشگری و تأثیر آن بر کارآفرینی از تحلیل عاملی استفاده شد. در ابتدا از آزمون KMO و بارتلت استفاده شد تا میزان مناسب‌بودن داده‌ها برای تحلیل عاملی مشخص شود. آزمون KMO نشان‌دهندة آن است که آیا واریانس متغیّرهای پژوهش تحت تأثیر واریانس مشترک برخی عامل‌های پنهانی و اساسی هست یا خیر؟ به‌عبارتی در انتخاب متغیّرهایی که در تحلیل عاملی وارد می‌شوند باید فرض ما بر این باشد که همبستگی بین متغیّرها غیر علّی است. درواقع همبستگی بین متغیّرها باید محصول عامل دیگری، یعنی عامل مشترک سومی باشد. ضریب آزمون KMO همواره بین 0 و 1 در نوسان است. در صورتی که مقدار آن کمتر از 50/0 باشد داده‌ها برای تحلیل عاملی مناسب نخواهند بود و اگر مقدار آن بین 5/0 تا 69/0 باشد می‌توان با احتیاط بیشتر به تحلیل عاملی پرداخت؛ اما در صورتی که مقدار آن بزرگ‌تر از 70/0 باشد همبستگی‌های موجود در بین داده‌ها برای تحلیل مناسب خواهند بود؛ همچنین برای اطمینان از مناسب بودن داده‌ها برای تحلیل عاملی مبنی بر اینکه ماتریس همبستگی‌هایی که پایه تحلیل عاملی قرار می‌گیرد در جامعه برابر با صفر نیست، باید از آزمون بارتلت استفاده کرد.

     آزمون بارتلت این فرضیه را که ماتریس همبستگی‌های مشاهده‌شده، متعلق به جامعه‌ای با متغیّرهای نابسته است، می‌آزماید. برای آنکه مدل عاملی، مفید و دارای معنا باشد، لازم است متغیّرها همبسته باشند، در غیر این صورت دلیلی برای تبیین مدل عاملی وجود ندارد. اگر این فرضیه که متغیّرها با هم رابطه ندارند رد نشود، کاربرد تحلیل عاملی زیر سؤال خواهد رفت و باید در آن تجدید نظر کرد. خروجی این آزمون، آماره خی دو، درجه آزادی و سطح معنی‌داری را نشان می‌دهد که در صورت معناداری به‌منزلة این است که بین متغیّرهای مربوط به یک عامل همبستگی مشاهده می‌گردد. درمجموع اگر بخواهیم به فرآیند تحلیل عاملی ادامه دهیم نتایج آزمون KMO و بارتلت بایستی مطلوب باشند؛ یعنی از یک‌سو متغیّرها با هم همبستگی داشته و از سوی دیگر از میان این همبستگی، بتوان عامل‌های پنهان را کشف نمود.

     محاسبات انجام‌شده نشان داد که انسجام درونی داده‌ها مناسب بوده و آماره بارتلت نیز در سطح یک درصد معنی‌دار بود (جدول 13).

جدول 13. مقدار KMO و آزمون بارتلت

     در ادامه برای بررسی دقیق‌تر و متناسب و براساس گروه‌بندی در آزمون تحلیل عاملی، عامل‌های مؤثر در احداث مجتمع گردشگری به دسته‌های کوچک‌تر دسته‌بندی می‌گردد که نتایج در جدول (14) ارائه شده است.

جدول 14. عوامل استخراج‌شده با مقدار ویژه، درصد واریانس و درصد واریانس تجمعی آن‌ها

     براساس یافته‌های حاصل از جدول (14) در زمینة امکان‌سنجی توسعه گردشگری، متغیّرهای وارده شده در تحلیل در پنج عامل دسته‌بندی شدند که عامل اول با مقدار ویژه 46/4 به‌تنهایی تبیین‌کننده 21/34 درصد واریانس کل بود. با حرکت از عامل اول به سمت عامل پنجم از میزان مقدار ویژه و همین‌طور درصد واریانس تبیین شده توسط هر عامل کاسته می‌شود؛ اما به میزان درصد واریانس کل افزوده می‌گردد، به‌طوری که پنج عامل استخراج‌شده درمجموع 82/76 درصد از کل واریانس را تبیین نمودند که نشان از درصد بالای واریانس تبیین شده توسط این عامل‌ها دارد. در بخش توسعة کارآفرینی متغیّرهای وارده شده در تحلیل در چهار عامل دسته‌بندی شدند که عامل اول با مقدار ویژه 23/3 به‌تنهایی تبیین‌کننده 23/41% واریانس کل بود. چهار عامل استخراج‌شده درمجموع 36/75% از کل واریانس را تبیین نمودند که نشان از درصد بالای واریانس تبیین شده توسط این عامل‌ها دارد.

     مطابق نتایج تحلیل عاملی توسعه گردشگری در سد شیان در بخش امکان‌سنجی در پنج عامل «جاذبه»، «رضایت‌مندی»، «تمایل»، «اطلاع‌رسانی» و «خدمات و زیرساخت» دسته‌بندی گردید و عامل (تمایل) و سپس (جاذبه) به‌عنوان مهم‌ترین شاخص در بخش امکان‌سنجی توسعه گردشگری در سد شیان شناسایی شدند که گزینه رواج اجاره‌دادن منزل و ویلا به گردشگران در شهر و روستا با بار عاملی 921/0 در اولویت قرار گرفته است. همچنین متغیّرهای گردشگری در بخش کارآفرینی در چهار عامل به ترتیب شامل «درآمد»، «اشتغال»، «قیمت زمین» و «سرمایه‌گذاری» دسته‌بندی شدند و عامل (اشتغال) و سپس (سرمایه‌گذاری) به‌عنوان مهم‌ترین عامل‌ها شناسایی شدند که گزینه سرمایه‌گذاری برای بالا رفتن کیفیت خدمات گردشگری به‌منظور جذب بیشتر گردشگران با بار عاملی 917/0 در اولویت قرار گرفته است. در ادامه تعیین عوامل مربوط به توسعه گردشگری و کارآفرینی، گویه‌ها و بار عاملی مربوطه با استفاده از تحلیل عاملی پرداخته شده است (جدول 15).

جدول 15. تعیین عوامل مربوط به عوامل گردشگری، گویه‌ها و بار عاملی مربوطه

ادامة جدول 15.

     در ادامه، به بررسی رابطه بین احداث مجتمع گردشگری و توسعه اشتغال و کارآفرینی پرداخته شده و برای بررسی آن از آزمون اسپیرمن استفاده گردیده است که با توجه به مقدار (000/0 sig)، این نتیجه حاصل شد که بین احداث مجتمع گردشگری و توسعه اشتغال و کارآفرینی رابطه معنی‌داری وجود دارد (جدول 16).

جدول 16. بررسی رابطه بین احداث مجتمع گردشگری و توسعه اشتغال و کارآفرینی

     با توجه به جدول 17، مشاهده می‌شود که، آماره F برابر 122/36 بوده، که مقدار مناسبی است و چون مقدار احتمال، کوچک است (05/0 > p) پس هیچ دلیل، بر رد رابطه اصلی، در سطح معنی‌داری 5 درصد وجود ندارد، یعنی احداث مجتمع گردشگری توان پیش‌بینی اشتغال و کارآفرینی را دارد.

جدول 17. بررسی میزان پیش‌بینی توسعة اشتغال و کارآفرینی از طریق احداث مجتمع گردشگری

بحث و نتیجه‌گیری

در این پژوهش امکان‌سنجی احداث مجتمع گردشگری شیان با تأکید بر کارآفرینی روستایی مورد توجه قرار گرفت. یافته‌ها نشان می‌دهند که احداث این مجتمع می‌تواند به‌واسطة وجود جاذبه‌های متنوعی در منطقه همچون کوهستانی بودن، طبیعت مناسب، وجود جاذبه‌های فرهنگی و بازی‌های بومی و محلی فرصت‌های گردشگری مناسبی را برای منطقه ایجاد کند. در عین حال رضایت از ایجاد بازارهای مناسب برای محصولات کشاورزی در کنار فرصت‌هایی برای رضایت از تنوع فرهنگی و تعاملات بین فرهنگ مردم بومی و گردشگران زمینه‌ساز توسعه گردشگری در منطقه خواهد بود. همچنین تمایل گردشگران به اقامت در روستا و اجاره اقامتگاه بوم‌گردی و خانه‌های روستایی امکان حضور گردشگران در منطقه به مدت دست‌کم یک شبانه‌روز را در منطقه فراهم کرده که سبب می‌شود گردش سرمایه بیشتر در منطقه فراهم شود. ضرورت گسترش تبلیغات در سطح محلی و ملی با هدف معرفی منطقه و جاذبه‌های گردشگری از اهمیت زیادی از دید پاسخ‌دهندگان برخوردار بوده است. گسترش امکانات زیربنایی و زیرساختی همچون راه و حفظ و بهبود امنیت در منطقه از ضروریات مورد نیاز احداث مجتمع گردشگری و توسعه گردشگری و جلب سرمایه در منطقه است. همچنین یافته‌ها نشان می‌دهند که این مجتمع می‌تواند بر درآمد روستاییان به شکل مستقیم و غیر مستقیم با ایجاد فرصت‌های جدید شغلی یا فروش محصولات محلی و توسعه صنایع دستی و محلی کمک شایانی بنماید و فرصت‌های اشتغال‌زایی جدیدی را در روستا ایجاد کرده که این مسئله بر روند مهاجرت تأثیرگذار خواهد بود. با این‌همه این مقاله نشان می‌دهد که ایجاد مجتمع گردشگری بر قیمت زمین و کالا و خدمات در روستا تأثیر قابل توجهی می‌گذارد و منجر به چالش‌های اقتصادی برای مردم بومی خواهد شد. با این‌همه ایجاد مجتمع گردشگری زمینه‌ساز جلب سرمایه‌های مختلف و متنوعی برای روستا خواهد شد که این مسئله منافع دوچندانی برای منطقه به همراه خواهد داشت. نتایج حاکی از همبستگی و رگرسیون نشان می‌دهد که بین مجتمع گردشگری و توسعة کارآفرینی رابطه معنی‌داری وجود دارد. به عبارتی مجتمع گردشگری می‌تواند منجر به توسعة کارآفرینی در منطقه گردد.

     پژوهش حاضر نشان داد که احداث مجتمع گردشگری برای اقتصاد منطقه فرصت‌های سرمایه‌گذاری و اشتغال‌زایی و توسعة کارآفرینی به همراه می‌آورد؛ البته این در صورتی است که برخی موانع و چالش‌ها مد نظر قرار گیرند. معرفی منطقه و تبلیغات، بستر حضور بیشتر گردشگران و استفاده از مجتمع گردشگری و مراکز جانبی را فراهم می‌کند. بدون تبلیغات، این مجتمع امکان به سود رسیدن و کسب درآمد را نخواهد داشت. از طرفی نگرانی‌های قابل توجهی از تأثیر بر قیمت و کالا و خدمات برای مردم بومی در روستا وجود دارد. این نگرانی اگر برطرف نشود منجر به واکنش‌های منفی و مخالفت مردم بومی با مجتمع گردشگری و در سطحی وسیع‌تر با گردشگری خواهد شد که باید به آن توجه داشت. همچنین این پژوهش نشان داد که برای موفقیت این پروژه و پروژه‌های مشابه در منطقه باید به ظرفیت‌های سرمایه‌گذاری گردشگری و توسعه زیرساخت‌ها و امکانات توجه داشت.

     قاسم‌پور و نگارستان (1395)، رئیس میرزایی و همکاران (1394) و فرجی و همکاران (1394) نیز معتقداند که انتخاب مکان مناسب برای احداث مجتمع‌های گردشگری از اهمیت زیادی برخوردار است. وجود جاذبه‌ها و زیرساخت‌ها در مکانی که مجتمع تأسیس می‌شود، می‌تواند در میزان موفقیت یا عدم موفقیت مجتمع گردشگری و حصول به اهداف توسعه گردشگری و کارآفرینی تعیین‌کننده باشد.

     ملکی و عربی (1394)، بسیج و قربانی‌نیا (1394)، کاروان و اصل شیرین (1394) و پناهی (1393) معتقد هستند که توجه به محیط‌زیست و محیط پیرامون و اکوسیستم منطقه در هنگام طراحی مجتمع‌های گردشگری از اهمیت زیادی برخوردار است. درس‌خوان و نجفی اصل (1392) همسو با یافته‌های این پژوهش معتقد هستند که احداث مجتمع‌های گردشگری می‌تواند در توسعه اشتغال و کارآفرینی و گردشگری نقش پررنگی ایفا کند. همچنین می‌تواند منجر به افزایش درآمد مردم بومی شود.

با توجه به مطالب گفته‌شده پیشنهادهای زیر ارائه می‌شود:

1. براساس یافته‌های تحقیق، سوداگری زمین یکی از نگرانی‌های مهم است که باید با مدیریت بهینه و کنترل قیمت‌ها جلو افزایش قیمت زمین و تغییر کاربری اراضی را گرفت؛
2. نگرانی موجود، فصلی بودن گردشگری است. با ایجاد شغل‌های مکمل همچون صنایع دستی یا محصولات محلی با ارزش افزوده همچون مربا و انواع ترشی‌جات و ... می‌توان منابع درآمدی متنوعی را در فصل غیر گردشگری برای مردم بومی ایجاد کرد.
3. در این پژوهش اطلاع‌رسانی و تبلیغات به‌عنوان مؤلفه مهمی در نظر گرفته شده است که باید به‌وسیلة رسانه‌های محلی و استانی و ملی مورد توجه قرار گیرد و ظرفیت‌های منطقه در رسانه‌ها معرفی شوند تا زمینة جذب گردشگر و سرمایه‌گذار فراهم شود.
4. با توجه به نتایج پژوهش در زمینة ضرورت توسعه گردشگری، ایجاد نمایشگاه‌هایی در قالب فرصت‌های سرمایه‌گذاری می‌تواند زمینه‌ساز توسعه سرمایه‌گذاری در منطقه باشد.
5. با توجه به نتیجه پژوهش مبنی بر ضرورت معرفی جاذبه‌ها، ایجاد فستیوال‌های گردشگری و رویدادهای محلی می‌تواند ضمن معرفی جاذبه‌های منطقه فرصت‌های جدید گردشگری در منطقه ایجاد کند.

6. ایجاد کارگاه‌های آموزشی برای بومیان و صاحبان سرمایه در منطقه به‌صورت مشترک سبب تفاهم و همدلی بیشتر و هماهنگی بهتر برای توسعه گردشگری می‌شود. همچنین احتمال موفقیت پروژه‌های سرمایه‌گذاری در منطقه از جمله مجتمع گردشگری شیان را هر چه بیشتر مهیا می‌سازد.

[1]. Nagaraju & Chandrashekara